Φιλοσοφία Για Τεμπέληδες - Τι είναι αλήθεια;
Τι είναι αλήθεια;
Για να ξεκινήσουμε κάπως ομαλά, ας δούμε τον ορισμό της αλήθειας από το Βικιλεξικό:
καθετί που συμφωνεί με την πραγματικότητα, αυτό που όντως συνέβη ή συμβαίνει ή είναι απόλυτα βέβαιο ότι θα συμβεί
η απουσία ψεύδους ή άλλης σκόπιμης αλλοίωσης της πραγματικότητας
καθετί που είναι ορθό, καθετί που ισχύει
καθετί που μπορεί να επαληθευτεί πειραματικά ή να ελεγχθεί με τη λογική και την εμπειρία, με αξιόπιστα δεδομένα
Όλα αυτά, πράγματι, ακούγονται λογικά. Κι αν ρωτούσαμε τον οποιοδήποτε, η απάντηση του θα ήταν κάπως έτσι. Όμως, οι λέξεις όπως πραγματικότητα ή βέβαιο είναι πολύ υποκειμενικές για να περιγράφουν κάτι τόσο αντικειμενικό όπως την αλήθεια. Η πραγματικότητα του καθενός είναι διαφορετική και, αλήθεια, πόσο βέβαιοι μπορούμε να είμαστε για το οτιδήποτε; Ίσως τότε η αλήθεια να μην υπάρχει καν; Ή αν υπάρχει, εμείς μπορούμε να την αντιληφθούμε;
Το ζήτημα της αλήθειας έχει τις ρίζες του από την αρχαιότητα, αλλά άρχισε να αναζωπυρώνεται η διαμάχη αυτή στην αρχή του 20ου αιώνα. Εκείνη την περίοδο που άρχισε να εμφανίζεται σιγά-σιγά η κβαντική φυσική και η έννοια της σχετικότητας, ενώ ο Ράσελ λίγο νωρίτερα άρχισε να φτιάχνει την έννοια των αξιωμάτων. Ήταν μία ριζοσπαστική εποχή, κατά την οποία οτιδήποτε υπήρχε γινόταν αμφιλεγόμενο θέμα, με την πρωτιά να παίρνει η έννοια -ή καλύτερα η φύση- της αλήθειας. Και λογικό, αφού η αλήθεια είναι μία θεμελιώδης έννοια για την φιλοσοφία.
Θεωρία της Αντιστοιχίας (Correspondence Theory)
Μία πεποίθηση είναι αληθινή εάν υπάρχει η κατάλληλη ολότητα, δηλ. ένα γεγονός στο οποίο αυτή αντιστοιχεί. Αν δεν υπάρχει κάποια τέτοια ολότητα, η πεποίθηση είναι λανθασμένη.
Για να το θέσω καλύτερα, η βασική ιδέα είναι πως κάτι που πιστεύουμε/σκεφτόμαστε/λέμε είναι αληθινό μόνο εάν αντιστοιχεί στα πράγματα ακριβώς έτσι όπως είναι, δηλαδή στα γεγονότα.
Η θεωρία αυτή έχει την βάση της στον Αριστοτέλη: το να λέμε ότι αυτό που είναι, είναι, και ότι αυτό που δεν είναι, δεν είναι. Αυτό είναι αληθές. Έλεγε πως η σχέση του κάθε πράγματος με το Είναι είναι όμοια με τη σχέση του με την αλήθεια. Δηλαδή, όσο περισσότερο είναι κάτι ον, τόσο πιο αληθινό είναι.
Την αρχή της θεωρίας της αντιστοιχίας στην σύγχρονη φιλοσοφία την έκανε ο Τζορτζ Μουρ και (φυσικά) ο Ράσελ. Η πρώιμη μορφή της (identity theory of truth) έλεγε πως μία πραγματική θέση (proposition) είναι ακριβώς ίδια με ένα γεγονός. Για παράδειγμα, η γάτα στο χαλί λέγεται Ρόμπερτ. Αυτή είναι μία πραγματική θέση.
Υπάρχουν βέβαια και θέσεις, οι οποίες είναι ψευδής. Αλλά αυτές οι θέσεις δεν είναι γεγονότα. Όμως, η ύπαρξη των λανθασμένων θέσεων οδηγεί σε ένα παράδοξο. Αφού κάθε θέση πρέπει να υπάρχει σαν αντικείμενο, τότε πώς υπάρχουν οι λανθασμένες θέσεις; Και κάπως έτσι ο Ράσελ με τον Μουρ άφησαν εντελώς την έννοια της θέσης, η οποία σιγά-σιγά αντικαταστάθηκε με την έννοια της πεποίθησης (belief).
Μπορεί να μην ακούγεται πολύ σημαντική διαφορά ανάμεσα θέσης και πεποιήθησης, αλλά στην μεταφυσική φιλοσοφία πρόκειται για μία πολύ σημαντική διαφοροποίηση. Οι πεποιθήσεις βασίζονται στην κατ’ αίσθηση αντίληψη, ενώ στις θέσεις πρέπει να υπάρχει μία λογική δομή, η οποία δομή πρέπει να ταυτίζεται με αυτή των γεγονότων. Κι έτσι, η θεωρία αποκτά πολλούς περιορισμούς και γι’ αυτό εγκαταλείφθηκε από τους δημιουργούς της.
Μετά από αυτήν την μικρή ιστορική αναδρομή, ας γυρίσουμε πίσω στην og θεωρία που συζητάμε. Για να την κάνω πιο κατανοητή θα χρησιμοποιήσω πάλι το παράδειγμα: η γάτα είναι πάνω στο χαλί. Κοιτάς το χαλί, βλέπεις πάνω την γάτα. Η γάτα είναι πάνω στο χαλί. Άρα, είναι γεγονός πως η γάτα είναι πάνω στο χαλί (και αν την λένε Ρόμπερτ ακόμη καλύτερα). Η θεωρία υποθέτει ότι υπάρχει ένας ανεξάρτητος κόσμος και αυτός ο κόσμος αποτελείται από γεγονότα, άρα οι πεποιθήσεις μπορούν να αναφέρονται σε αυτά τα γεγονότα.
Βέβαια, η συγκεκριμένη θεωρία έχει ένα μικρό κενό. Μερικές πολύ αφηρημένες έννοιες, όπως δικαιοσύνη ή μαθηματικές προτάσεις (πχ. 1+1=2) δεν μπορεί να τις επιβεβαιώσει, γιατί δεν είναι φυσικά γεγονότα. Και, επίσης, πολλά γεγονότα δεν έχουν αντικειμενικό κριτήριο να ελεγχθούν, οπότε πώς μπορούμε να γνωρίζουμε την αλήθεια;
Θεωρία της συνοχής (1) (Theory of Coherence)
Η θεωρία της συνοχής πρόκειται για μία θεωρία βαθιά ιδεαλιστική, ενώ ο Μουρ με τον Ράσελ ήταν αρκετά ρεαλιστές. Επομένως, είναι μία πολύ διαφορετική προσέγγιση της αλήθειας.
Στην θεωρία της αντιστοιχίας κρίναμε εάν κάποια πεποίθηση μας είναι αληθής με το εάν αντιστοιχεί σε κάποιο γεγονός. Όμως, ο μόνος τρόπος για να βαφτίσουμε ότι κάτι είναι γεγονός είναι να το πιστεύουμε. Άρα, αλήθεια είναι ότι πιστεύουμε; Νομίζω πως καταλαβαίνετε πως αυτό είναι κάπως προβληματικό.
Κι εκεί έρχεται η θεωρία της συνοχής και σου λέει: όταν λέμε ότι μια πεποίθηση είναι αληθής δηλώνουμε απλώς ότι αυτή συνέχεται (ταιριάζει) με τις άλλες πεποιθήσεις μας. Επομένως, υπάρχει ένας σημαντικός διαχωρισμός της αλήθειας και της πραγματικότητας (Ελεάννα - Βικιλεξικό, 1-0). Και κάπως έτσι, εμφανίζεται το σκεπτικό πως η αλήθεια ίσως είναι υποκειμενική, εφόσον οι πεποιθήσεις διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο (ή σ’ αυτή την περίπτωση ανάμεσα στον Joachim και τον Ράσελ (2) )
Υποστηρικτές αυτής της θεωρίας πιστεύουν πως και η γνώση είναι συνοχή. Πιο συγκεκριμένα, το να έχεις γνώσεις σημαίνει πως είσαι μέρος ενός συνοχικού συστήματος από πεποιθήσεις. Μόνο μία πεποίθηση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογήσει μία άλλη πεποίθηση, φτιάχνοντας ένα σύστημα πεποιθήσεων, το οποίο είναι συνοχικό.
Όπως προανέφερα, η θεωρία της συνοχής είναι βαθιά ιδεαλιστική. Λογικό, αφού έχει δημιουργηθεί και υποστηριχθεί κυρίως από Άγγλους ιδεαλιστές. Το γεγονός πως υπάρχει διαχωρισμός της αλήθειας από της πραγματικότητας καταδεικνύει πως η πραγματικότητα είναι έξω από τα όρια της νόησης μας. Επομένως, εμείς, ως ανθρώπινα όντα, δεν θα μπορέσουμε ποτέ να μάθουμε την πραγματικότητα.
Πραγματισμός (Pragmatism)
Γενικά, ο πραγματισμός είναι ένα φιλοσοφικό κίνημα που ξεκίνησε στις ΗΠΑ. Αντιμετωπίζει τη σκέψη ως πρακτικό μέσο, προσανατολισμένο στην πρόβλεψη, την επίλυση δυσκολιών και την δράση. Δεν αποδέχεται πως η σκέψη αποβλέπει στην πιστή περιγραφή ή αναπαράσταση της πραγματικότητας. Επομένως, πολλά φιλοσοφικά θέματα, όπως είναι αυτό της αλήθειας, φανερώνονται καλύτερα μέσω των πρακτικών χρήσεων τους. Έτσι, ακούστηκαν διάφορα πράγματα από τους πραγματιστές, όπως “Η αλήθεια είναι το τέλος μιας έρευνας” και “Η αλήθεια είναι η ικανοποίηση της πεποίθησης”. Δηλαδή κάτι τελείως πρακτικό.
Σημασιολογική Θεωρία της Αλήθειας (Semantic Theory of Truth)
Ο Τάρσκι, ο δημιουργός της συγκεκριμένης θεωρίας, προσπάθησε να κάνει πιο σαφές το κατηγόρημα “είναι αληθής”. Στο μυαλό του Τάρσκι, το πρόβλημα στο να ορίσουμε ότι κάτι είναι αληθές δεν βρίσκεται στην έννοια της θέσης ή της πεποίθησης, όπως στις προηγούμενες θεωρίες. Βρίσκεται στην πρόταση (sentence), δηλ., όντας ένας αρκετά λογικός φιλόσοφος, προσπάθησε να δει το ζήτημα εξ ολοκλήρου γλωσσολογικά. Έτσι, προσπάθησε να βρει έναν τρόπο με τον οποίο μπορούν να σχηματιστούν προτάσεις οι οποίες δεν οδηγούν σε παράδοξα.
Φ είναι αληθές αν και μόνο αν Φ.
Για παράδειγμα, η πρόταση το χιόνι είναι άσπρο είναι αληθής αν και μόνο αν το χιόνι είναι άσπρο. Οκ, αυτό ακούγεται αρκετά σαν την θεωρία της αντιστοιχίας. Κι αυτό δεν μας αρκεί, για τους ίδιους λόγους που αναλύσαμε παραπάνω.
Αλλά το κυριότερο πρόβλημα, αυτό που έκανε τον Τάρσκι να φτιάξει αυτήν τη θεωρία είναι το Παράδοξο του Ψεύτη.
Αυτή πρόταση είναι ψευδής.
Αν αυτή η πρόταση είναι αληθής, είναι όντως ψευδής. Αρά είναι ψευδής. Άρα είναι αληθής. Άρα ψευδής. Κλπ.
Γι’ αυτό ο Τάρσκι είπε ωραία. Ας το πάρουμε διαφορετικά. Θα ορίσουμε δύο διαφορετικές γλώσσες:
αντικειμενική γλώσσα: Η πρόταση που λέμε. Πχ. Το χιόνι είναι λευκό. Αυτό ανήκει στην αντικειμενική γλώσσα.
μετα-γλώσσα: Είναι η γλώσσα μέσα στην οποία ορίζεται η αλήθεια για την αντικειμενική γλώσσα. Πχ. “Το χιόνι είναι άσπρο” είναι αληθής. Η ισοδυναμία “το χιόνι είναι άσπρο” μαζί με το κατηγόρημα (3) ανήκουν στην μετα-γλώσσα.
Και τι γίνεται σε πιο περίπλοκες προτάσεις; Σε πολλές προτάσεις η ισοδυναμία δεν είναι ξεκάθαρη. Στις πιο σύνθετες προτάσεις (που περιέχουν λογικούς συνδέσμους), η αλήθεια ορίζεται με βάση των πιο απλών συστατικών της. Δηλαδή, για γλώσσες που περιέχουν μεταβλητές, δεν μπορούμε να μιλήσουμε άμεσα για την αλήθεια τους. Παράδειγμα: Ο τύπος “x>3” δεν είναι ούτε αληθής ούτε ψευδής, εκτός αν ορίσουμε τι είναι το x.
Οπότε, ας δούμε τις διαφορετικές περιπτώσεις ανά κατηγορία:
Διάζευξη: Φ ∨ Ψ είναι αληθής αν και μόνο αν Φ είναι αληθής ή Ψ είναι αληθής (4).
Στην μετα-γλώσσα περιλαμβάνεται το κατηγόρημα “Φ ∨ Ψ είναι αληθής” όπως και η συνέχεια “αν και μόνο αν Φ είναι αληθής ή Ψ είναι αληθής”, η οποία είναι η συνθήκη στην οποία ικανοποιείται το κατηγόρημα.
Άρνηση: ¬Φ είναι αληθής αν και μόνο αν Φ δεν είναι αληθής (5).
Παρόμοια λογική χρησιμοποιείται κι εδώ.
Ποσοδείκτης: ∃xφ(x)
Εδώ, χρησιμοποιείται η έννοια της ικανοποίησης. Η ικανοποίηση είναι μία σχέση μεταξύ μιας ανοιχτής πρότασης (δηλ. το φ(x)) και μιας ακολουθίας αντικειμένων α.
Για παράδειγμα, έχουμε ∃xφ(x)=Υπάρχει κάτι που είναι μπλε.
Σ’ αυτή την περίπτωση ο τύπος x είναι το μπλε και η ανοιχτή πρόταση φ(x) είναι το “υπάρχει κάτι που είναι μπλε”.
Η πρόταση είναι αληθής αν και μόνο αν υπάρχει μία ακολουθία αντικειμένων α που είναι μπλε, τέτοια ώστε το αντικείμενο α να ικανοποιεί τον τύπο x που είναι μπλε.
Και κάπως έτσι, ο Τάρσκι μπόρεσε να φτιάξει ένα σύστημα στο οποίο λογικά σύμβολα μπορούν να περιγράψουν πραγματικές συνθήκες προτάσεων και να αποφευχθούν λογικά παράδοξα.
Και εκτός από τις παραπάνω σχολές, υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι να ερμηνεύσουμε την αλήθεια. Και μπορούμε να θεωρήσουμε πως για τον κάθε ένα από εμάς η λέξη αλήθεια σημαίνει κάτι διαφορετικό. Γι’ αυτό, το ερώτημα παραμένει: Τι είναι η αλήθεια;
(1) η σύνδεση, η συνέχεια, χωρίς κενά
(2) O Joachim είχε πει πως η αλήθεια, στην ουσιαστική της φύση, είναι η συστηματική συνοχή που αποτελεί το χαρακτηριστικό ενός σημαντικού (ενιαίου) όλου και ο Ράσελ τον μισούσε γι’ αυτό.
(3) μία συνάρτηση ή έκφραση που επιστρέφει την τιμή "αληθές" ή "ψευδές"
(4) ∨: μαθηματικό σύμβολο για το ή διαζευτικό
(5) ¬: σύμβολο λογικής άρνησης, δηλώνει την αντιστροφή της αλήθειας μιας πρότασης, μετατρέποντας μια αληθή πρόταση σε ψευδή και μια ψευδή σε αληθή
Πηγές:
https://en.wikipedia.org/wiki/Pragmatism
https://plato.stanford.edu/entries/truth/#TarTheTru
https://plato.stanford.edu/entries/truth-correspondence/
https://antikleidi.com/2019/06/07/truth-as-correspondence-coherence/
https://aristotelistes.cti.gr/admin/Lexicon/293
https://el.wikipedia.org/wiki/Άλφρεντ_Τάρσκι#
