Φιλοσοφία για τεμπέληδες - Τι είναι το ὄν;

Σύμφωνα με ένα οποιοδήποτε λεξικό (σ’ αυτήν την περίπτωση το Βικιλεξικό) το ον σημαίνει καθετί που υπάρχει. Το “καθετί” συμπεριλαμβάνει κάθε έμψυχο οργανισμό, άψυχο αντικείμενο έως και ιδέες χωρίς υλική υπόσταση. Στα αρχαία ελληνικά είναι ουσιαστικοποιημένη μετοχή και σημαίνει το πραγματικό, εκείνο που υπάρχει (το αντίθετο είναι το μη ον). 

Ποια είναι η σημασία της διασαφήνισης της έννοιας του όντος;

Το ερώτημα “Τι είναι το ὄν;” είναι θεμελιώδες ερώτημα στην φιλοσοφία. Όταν αναρωτιόμαστε τι είναι το ον, αναρωτιόμαστε τι είναι η ύπαρξη. Και από εκεί συνεχίζεται ο συλλογισμός: Από τι ορίζεται η ύπαρξη; Υπάρχουν συγκεκριμένα κριτήρια για να υπάρχει κάτι; Αν δεν μπορούμε να το αισθανθούμε με κάποια αίσθηση μας, πώς ορίζουμε ότι κάτι υπάρχει; Γενικά, ένας οποιοσδήποτε συλλογισμός μπορεί να ξεκινήσει από το “Τι είναι το ον;” και να καταλήξει σε οποιοδήποτε άλλο ερώτημα.

Στην πραγματικότητα, κάθε φιλοσοφικό ερώτημα πηγάζει από αυτήν την φράση. Οτιδήποτε αναρωτηθούμε καταλήγει στην αμφισβήτηση της ύπαρξης, από πολύ σύνθετα ερωτήματα έως τα πιο απλά. Ας κάνουμε οποιοδήποτε συλλογισμό, έστω και καθημερινό, όπως “Τι θα φάω σήμερα;”. Με μία σειρά σκέψεων μπορούμε να καταλήξουμε στο ερώτημα “Υπάρχω;” “Τι σημαίνει υπάρχω;” “Τι είναι το ον;”. Δεν είναι κάτι που συνιστώ να κάνουμε στην καθημερινότητα μας, βέβαια. Σίγουρα δεν θα καταλήξει καλά. Αλλά είναι εφικτό. Γι’ αυτό, το συγκεκριμένο ερώτημα αποτελεί το θεμέλιο της φιλοσοφίας. 

Μπορεί να αποδειχθεί επιστημονικά; 

Σύντομη απάντηση: όχι. Η επιστήμη χρησιμοποιεί την επιστημονική μέθοδο, η οποία βασίζεται πάνω στο πείραμα και την απόδειξη. Όμως, σ’ αυτήν την περίπτωση μελετάμε μία πολύ αφηρημένη έννοια, η οποία είναι πέρα από τα όρια των αισθήσεων και δεν μπορεί να αποδειχθεί πειραματικά. 

Σε γενικές γραμμές, υπάρχει ο κλάδος της οντολογίας που μελετά το ον καθεαυτό και τις ιδιότητες αυτού (αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει πως μόνο αυτός ο κλάδος μελετάει αυτό το ερώτημα, αφού οποιοδήποτε ερώτημα, εν τέλει, καταλήγει στο ον). Η οντολογία ανήκει στην μεταφυσική φιλοσοφία, η οποία εξετάζει τις γενικές αρχές των όντων και την αληθινή φύση ή ουσία ή δομή της πραγματικότητας. 

Η μεταφυσική φιλοσοφία μελετά πιο αφηρημένες έννοιες και χρησιμοποιεί μεθόδους διαφορετικές από την επιστημονική μέθοδο. Η μεταφυσική φιλοσοφία χρησιμοποιεί συλλογισμούς και λογική σκέψη και ό,τι εξηγεί είναι αμφισβητήσιμο. Παραδοσιακά, κάθε ερώτημα απαντάται a priori, δηλαδή μέσω των γνώσεων που δεν αποκτούνται εμπειρικά και είναι έμφυτες. Όλοι, διαισθητικά, στη ερώτηση “Υπάρχεις;” θα απαντήσουμε “Ναι”. Όμως, ακόμα και η παραδοχή της a priori γνώσης είναι αμφισβητήσιμη και ένα διαισθητικό “ναι” δεν αρκεί. 

Επομένως, όχι απλά το ερώτημα δεν μπορεί να αποδειχθεί επιστημονικά, αλλά -πολύ πιθανό- να μη μπορεί να απαντηθεί καθόλου. 

Σκέφτομαι, άρα υπάρχω (Cogito ergo sum). 

Ο Ρενέ Ντεκάρτ (Καρτέσιος) ήταν φιλόσοφος του 17ου αιώνα και πίστευε πως μόνο η λογική σκέψη μπορεί να προσφέρει γνώσεις  (λογικό, αν αναλογιστούμε ότι υπάρχει η ψευδαίσθηση των αισθήσεων). Είχε την πεποίθηση πως ο νους και το σώμα διαφέρουν (Καρτεσιανός δυϊσμός). Αυτό, όμως, που σίγουρα χαρακτηρίζει την φιλοσοφία του είναι ο σκεπτικισμός του. 

“Διαπίστωσα ήδη, εδώ και αρκετά χρόνια, ότι τα ψευδή πράγματα που δέχθηκα από μικρή ηλικία ως αληθινά ήταν πάρα πολλά, και ότι όσα οικοδόμησα κατόπιν πάνω τους ήταν πολύ αμφίβολα. Έπρεπε επομένως κάποτε στη ζωή μου να τα ανατρέψω όλα εκ βάθρων και να αρχίσω εκ νέου από τα πρώτα θεμέλια, αν επιθυμούσα να εδραιώσω κάτι στέρεο και μόνιμο στο πεδίο των επιστημών. […] Σήμερα λοιπόν που έφτασε η στιγμή, απάλλαξα το πνεύμα μου από κάθε φροντίδα, εξασφάλισα σίγουρη ησυχία, απομονώθηκα, και τελικά θα επιδοθώ σοβαρά και ελεύθερα στη γενική ανατροπή αυτών των γνωμών μου. Προς τούτο δεν είναι αναγκαίο να δείξω ότι όλες οι γνώμες μου είναι ψευδείς, κάτι που δεν θα μπορούσα ίσως να καταφέρω ποτέ. Αλλά, επειδή ο Λόγος με πείθει τώρα ότι δεν πρέπει να αρνούμαι λιγότερο επιμελώς τη συγκατάθεσή μου σε όσα δεν είναι εντελώς βέβαια και αναμφίβολα παρά σε όσα είναι εμφανώς εσφαλμένα, θα είναι αρκετό να ανακαλύψω κάποιον λόγο αμφιβολίας σε αυτές για να τις απορρίψω όλες. Επειδή, όταν υποσκάπτω τα θεμέλια, καταρρέει αυτομάτως ό,τι είχε οικοδομηθεί πάνω τους, θα πλήξω κατευθείαν τις ίδιες τις αρχές στις οποίες στηρίζονταν όλα όσα πίστευα παλαιότερα.” (Ντεκάρτ, Μεταφυσικοί Στοχασμοί) 

Και κάπως έτσι ο Ντεκάρτ αποφάσισε πως πρέπει να αμφισβητήσει οτιδήποτε, για να μπορέσει να αποδείξει οτιδήποτε. Κι έτσι αμφισβήτησε την ίδια του την ύπαρξη και προσπάθησε να την αποδείξει. 

“Μπορώ να αμφιβάλλω για όλα τα πράγματα που με περιβάλλουν και για όλα όσα σκέφτομαι. Οι άνθρωποι συχνά σφάλλουν στους συλλογισμούς τους, ακόμα και σε απλά θέματα και δεν υπάρχει λόγος να πιστεύω, ότι οι σκέψεις μου δεν είναι, παρά σαν τα όνειρά μου όταν κοιμάμαι. Μπορώ να αμφιβάλλω λοιπόν, για όλα όσα σκέφτομαι και πιστεύω, αλλά για ένα πράγμα σε καμία περίπτωση δεν μπορώ να αμφιβάλλω, δηλαδή για το ότι αμφιβάλλω. Αμέσως όμως κατόπιν, πρόσεξα πως, ενώ εγώ ήθελα να σκεφτώ έτσι, ότι όλα ήταν ψεύτικα, έπρεπε αναγκαστικά, εγώ που το σκεπτόμουν, να είμαι κάτι. Και παρατηρώντας πως τούτη η αλήθεια: σκέπτομαι, άρα υπάρχω ήταν τόσο γερή και τόσο σίγουρη, ώστε όλες μαζί οι εξωφρενικές υποθέσεις των σκεπτικών φιλοσόφων, δεν ήταν ικανές να την κλονίσουν, έκρινα πως μπορούσα δίχως ενδοιασμούς, να την παραδεχθώ σαν την πρώτη αρχή της φιλοσοφίας που αναζητούσα.” 

Εν ολίγοις, η συλλογιστική πορεία που ακολούθησε είναι η εξής: 

για το μόνο πράγμα που είμαι σίγουρος είναι πως αμφιβάλλω για όλα → 

αφού αμφιβάλλω για όλα, τότε σκέφτομαι →

άρα, είμαι ένα σκεπτόμενο πλάσμα → 

αφού είμαι πλάσμα, υπάρχω

Σκέφτομαι άρα υπάρχω. 

Πλατωνισμός 

Δεν γίνεται να μιλήσουμε για οντολογία χωρίς να αναφέρουμε τον Πλάτωνα. Η δυτική φιλοσοφία είναι βαθιά επηρεασμένη από τον Πλάτωνα και κυρίως από τον Πλατωνικό Ιδεαλισμό (Θεωρία των Ιδεών). Όλοι λίγο πολύ είμαστε εξοικειωμένοι με την συγκεκριμένη θεωρία, η οποία είναι πολύ δύσκολο να αναλυθεί σε λίγες μόνο παραγράφους (spoiler για το επόμενο άρθρο; ίσως, δεν υπόσχομαι κάτι). 

Αυτό που κρατάμε από το συγκεκριμένο άρθρο είναι ότι ο Πλάτωνας θεωρεί πως ο υλικός κόσμος δεν είναι τόσο πραγματικός, όσο στο βασίλειο των Ιδεών, ένα βασίλειο τέλειο και αμετάβλητο. Ο υλικός κόσμος απλώς μιμείται τον ιδεατό. 

Όταν δεν είμαστε σίγουροι αν ο κόσμος που ζούμε είναι ο αληθινός, πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το τι είναι η ύπαρξη; Πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι η ίδια μας η ύπαρξη είναι αληθινή; Πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το οτιδήποτε; 

Δεν μπορούμε, αφού η αλήθεια βρίσκεται στον κόσμο των Ιδεών και, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, στον υλικό κόσμο οι αισθήσεις μας παραπλανούν. Μπορούμε, απλώς, να πλησιάσουμε την αλήθεια. Και όσο δεν μπορούμε να φτάσουμε στον κόσμο των Ιδεών, δεν θα βρούμε ποτέ απάντηση στο “Τι είναι το ον”.

Artwork: Ελεάννα Πρέκα