Sayat Nova

Σε μια περίοδο όπου οι σινεφίλ ψάχνουν απεγνωσμένα για ποιοτικές ταινίες ανάμεσα στην πληθώρα επιφανειακών εμπορικών υπερβολών, κάποιοι βρίσκουν συντροφιά σε δημιουργούς που άφησαν άσημοι το ανεξίτηλο αποτύπωμα τους στην τέχνη της κινούμενης εικόνας. Οπότε κι εγώ αποφάσισα να μοιραστώ τις σκέψεις μου και τις εντυπώσεις μου από μια πρόσφατη ταινία που μου πρότειναν να δω καθώς και μια ανάλυση ορισμένων αγαπημένων σκηνών.

Η ταινία “Sayat Nova” ή πιο γνωστή με τον τίτλο “Το χρώμα του Ροδιού” (“The Color of Pomegranates”) του Sergei Parajanov είναι μια σουρεαλιστική βιογραφία του ομώνυμου Αρμένιου ποιητή με μια οπτική μέσα από τα ποιήματα του. Θεωρείται από πολλούς ως ένα από τα σημαντικότερα έργα στην ιστορία του κινηματογράφου και χαίρει αναγνώρισης από πολλούς ειδικούς του χώρου όπως οι Vartanov, Antonioni, Godard. Δεν είναι μια ταινία που θα δεις για την πλοκή και την ιστορία της, ειδικά άμα ιστορικά δεν γνωρίζεις πολλά για την Αρμενία και την περιοχή του Καυκάσου, αλλά θα απολαύσεις πρωτίστως για την ομορφιά που σου προσφέρει και στη συνέχεια μαθαίνοντας την ιστορία θα εκτιμήσεις την πλοκή.

Γενικά είναι μια ταινία που είναι γυρισμένη με μια φωτογραφική σκοπιά που ξεχωρίζει. Έχουμε σταθερά πλάνα και ελάχιστη αργή κίνηση μέσα στο πλαίσιο της κάμερας που μοιάζει σαν στατική εικόνα. Ο Parajanov φαίνεται να θέλει να εξυμνήσει όχι μόνο την ιστορία του ποιητή αλλά και ολόκληρης της Αρμενίας δίνοντας έμφαση στον πολιτισμό και τις παραδόσεις μέσα από την εμφάνιση των υφαντών, των παραδοσιακών στολών και χαλιών, την μουσική και την θρησκεία. Λόγω των παραπάνω,  αγάπησα πολύ τα χρώματα της ταινίας και την ζωηράδα τους ειδικά στην αρχή, που μας διηγείται την παιδική και νεανική περίοδο του ποιητή.

Για όσους δεν έχετε παρακολουθήσει την ταινία είναι μια καλή στιγμή να το κάνετε πριν διαβάσετε το υπόλοιπο κείμενο με την ανάλυση (δείτε την εδώ) διότι δεν θα ήθελα να προμηνύσω κάτι σημαντικό όσο μπαίνουμε βαθύτερα στην ανάλυση. 

Από την άλλη, επειδή αρκετοί από εσάς μάλλον θα σκιπάρετε πλήρως τη συμβουλή μου ή δεν θα σας κίνησα αρκετά το ενδιαφέρον για να την δείτε, μπορείτε αντ’ αυτού να διαβάσετε περισσότερα ιστορικά στοιχεία σχετικά με τον Sayat Nova, την ζωή και το έργο του.

Όσον αφορά τις διάφορες εκδοχές της ταινίας και την ιστορία πίσω από το έργο μπορείτε να δείτε περισσότερα εδώ.

Σχετικά με τον σκηνοθέτη μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

ΠΡΟΣΟΧΗ ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ SPOILERS!!!

Αφού έχετε δει πλέον την ταινία  και έχετε επιστρέψει (το ελπίζω), είμαι κι εγώ έτοιμος να ξεκινήσω την ανάλυσή μου.

Σκηνοθεσία

Η σταθερή κάμερα που χρησιμοποιεί ο Parajanov δίνει αυτό το φωτογραφικό στυλ. Θα περίμενε κανείς να είναι κουραστική η έλλειψη κίνησης της κάμερας αλλά παραδόξως τα cuts και η άφθονη αλλά αργή κίνηση των στοιχείων μέσα στο frame δίνουν αρκετή ζωντάνια για να σε κρατήσει μέχρι το τέλος. Αυτό μπορεί αφενός να οφείλεται στην έλλειψη μέσων εκείνη την εποχή, αλλά επίσης ως καλλιτεχνικό εργαλείο ο σκηνοθέτης δύναται να μας προτρέπει να αναζητήσουμε κάτι βαθύτερο μέσα στην εικόνα δίχως να υπάρχει ο αντιπερισπασμός της ταχύτητας. Συνολικά είχε πολύ δημιουργικά πλάνα που δεν έχω ξανά συναντήσει. Μπαίνω στον πειρασμό να δοκιμάσω να γυρίσω κάποια παρόμοια, φαίνονται απλά αλλά ταυτόχρονα και τόσο όμορφα. Παρακάτω αναλύω δύο τρεις σκηνές έτσι όπως τις βίωσα και κατανόησα.

1) Σκηνή στην στέγη με τα βιβλία: Πέρα από την παράξενη γωνία της κάμερας και την κλίση της απέναντι στέγης που δημιουργεί μια οφθαλμαπάτη ότι το παιδί μαζί με τα βιβλία  ξαπλώνει σε οριζόντιο τοίχο, έχει αξία και αφηγηματικά για να μας δείξει ότι η ζωή του ήταν μέσα στα γράμματα. Ότι οι γνώσεις και οι ιστορίες τους περίμεναν το μικρό μυαλό του, σαν σφουγγάρι που είναι, να μπορέσει να τα απορροφήσει και συνεπώς να τα στεγνώσει. Δεν έχουμε κάποιον να του τα αφηγείται, αφού είναι αρκετά έξυπνος να τα διαβάσει από μόνος του (αναφέρεται προηγουμένως ότι σκοπός είναι να αφηγηθεί τις ιστορίες τους σε όσους δεν μπορούν να διαβάσουν) και επίσης υποδηλώνεται ότι δεν τον αναγκάζει και κανείς, του αρέσει να περνάει τον χρόνο του στην στέγη, στον τεχνητό ουρανό της εκκλησίας. Έχει φτάσει σε μια κατάσταση υπερβατική κι έχει αφήσει την γη με τους υπόλοιπους ανθρώπους και τις ασχολίες τους, είναι βυθισμένος σε γνώσεις του απύθμενου χρόνου. Τα ανοιχτά χέρια του παιδιού, μια αγκαλιά σε όλους αυτούς τους κόσμους.

2) Ακολουθία σκηνών με θεριστές: Η εναλλαγή από την πιο πάνω σκηνή στην ακριβώς επόμενη με το χρυσάνθεμο μόνο τυχαία δεν μπορεί να είναι. Έχει φτάσει στην υπέρβαση της σωματικής του ιδιότητας και πλέον γνωρίζει καλύτερα τον σκοπό της ζωής του. Έχει γίνει ένα χρυσάνθεμο που άνθισε στο πιο δύσβατο σημείο για όσους αναζητούν την ομορφιά του κόσμου. Η εναλλαγή μας δείχνει όμως, ότι αυτό δεν ισχύει για όλους τους ανθρώπους. Είναι αρκετοί αυτοί που αλυσοδεμένοι με τα δεσμά του φθόνου και του εγωισμού θα θερίσουν ό,τι βρουν στο διάβα τους ώστε να μην υπάρχει η ομορφιά για τους άλλους αφού οι ίδιοι δεν κατάφεραν ποτέ να την γνωρίσουν. 

Μια άλλη ερμηνεία που μπορεί να δοθεί είναι πιο ιστορική. Η επιδρομή ανελέητων Περσών έχει επέλθει και φροντίζουν να θεριστεί κάθε αγριόχορτο που βρίσκουν στο δρόμο τους και μαζί με αυτά και τα λουλούδια που έχουν φυτρώσει ανάμεσα τους. Ακολουθεί η σκηνή όπου ο ποιμένας βρίσκεται σε επικίνδυνη θέση και ένα βήμα μακριά από το κενό. Το ίδιο όμως βάσανο υπομένουν και τα αθώα πρόβατά του που δεν θα βρουν πλέον χορτάρι για να βοσκήσουν. Ο φόβος του, μην απομακρυνθούν από το κοπάδι και από το δρόμο του Θεού. 

Σε αυτή την ακολουθία σκηνών είναι εντυπωσιακή η δημιουργικότητα του σκηνοθέτη και το βάθος ερμηνειών που μπορούν να δοθούν. Φαίνεται να υπάρχει μια ανεξαρτησία από την όλη ιστορία σαν να προβάλλονται μπροστά μας μερικές σκέψεις στο μυαλό του που τον βασανίζουν.

3) Ακολουθία σκηνών με σκάλα: Ο σκοπός έχει βρεθεί και η αποστολή ξεκινά για να διαδοθεί το φως του Θεού μέσω της μουσικής γλώσσας. Η κατάβαση της σκάλας είναι η κατάβαση από την ζωή του κληρικού και την στενή σχέση με τον ουράνιο Θεό στην ζωή των απλών ανθρώπων, την κοσμική, όπου η σχέση με τον Θεό είναι πιο αποστασιοποιημένη. Οι κληρικοί στο βάθος είναι οι φωνές που θα τον βοηθήσουν να επιλέξει αυτή την οδό, αλλά μόνο μία είναι που θα ακουστεί καθαρά. Το αν είναι η δική του ή του Θεού είναι θέμα ερμηνείας. Παρόμοια σκηνή ακολουθεί με τον μικρότερο του εαυτό να κατεβαίνει από μια σκάλα. Αναπολεί τις μέρες του από τότε που μάθαινε μουσική και αποφάσισε να την μοιραστεί με τον υπόλοιπο κόσμο; Μπορεί, αλλά νομίζω ότι βαθύτερα μέσα του καταλαβαίνει πως η οδός που είχε ακολουθήσει μικρός τον έφερε στο σημείο που βρίσκεται σήμερα και στην κρίσιμη απόφαση που παίρνει. Έχει συναντήσει στο ίδιο επίπεδο το παιδί που βρίσκεται μέσα του και με την βοήθεια του θα επιτελέσει το έργο του.

Αφήνω τα πλάνα αν και θα ήμουν ικανός να αναλύσω όλη την ταινία (η αρχισυνταξία δεν θα μου το επιτρέψει) και πάω στην αφήγηση για να πω λίγα λόγια.

Αφήγηση

Βλέπουμε την εικόνα της εσωτερικής αναζήτησης του εαυτού του που ξεκίνησε από μικρή ηλικία και των βασανισμένων σκέψεών του που τον κατεύθυναν προς το μέλλον του. Το κάνει με ένα τρόπο ανορθόδοξο αφού δεν θέλει να είναι βιογραφικό αλλά αφαιρετικό, ποιητικό, θέλει να είναι ένα τραγούδι. Θα πει μια ιστορία δίχως να είναι περιγραφική αλλά γεμάτη με συναισθήματα, ρυθμό (πολλές ρυθμικές-χορευτικές κινήσεις), ζωντάνια (χρώματα), απαγγελία (μεσότιτλοι), επαναλήψεις (σκηνών-διαλόγων) και ότι άλλο μπορείς να σκεφτείς για να βοηθήσεις το επιχείρημά μου να γίνει ολοκληρωμένο :)

Αφήνω για το τέλος έναν διάλογο που μου έκανε εντύπωση:

You are fire. You are dressed in fire.

You are fire. You are dressed in black.

Which of these two fires can I endure?

Artwork: Δημήτρης Τικταπανίδης